We leven in een tijd waarin alles wat technisch kan, ook meteen wordt gedaan. Dus ja: we kunnen inmiddels impressies van straatbeelden van vroeger namaken in foto’s en video’s, overleden personen laten praten, lachen, knikken en zinnen uitspreken die ze nooit hebben gezegd. In high def. Met oogcontact. Met een warme stem.
En iedere keer als zo’n AI-gegenereerde video of foto verschijnt, wordt het ons, de consument, aangesmeerd als eerbetoon, historische sensatie of een manier om een herinnering levend te houden.
Maar laten we eerlijk zijn: het is geen eerbetoon. Het is een opgestoken middelvinger naar de doden. Deze leuke plaatjes en videootjes, waarmee onze feeds inmiddels vollopen, zijn immers getraind met beelden van mensen die daar nooit toestemming voor hebben gegeven.
De dode kan niet meer weigeren
Dat is één van de fundamentele problemen: toestemming. Een overleden persoon kan geen ‘nee’ meer zeggen. Geen bezwaar maken. Geen context toevoegen. Geen correctie geven. Geen grap maken over hoe raar of ongemakkelijk dit is.
Dat maakt AI-video’s van overledenen geen vorm van herdenking, maar van toe-eigening. Je gebruikt iemands gezicht (‘portret’), stem en lichaamstaal als bron- en trainingsmateriaal. Niet omdat zij dat wilden, maar omdat jij je zo lekker kan verkneukelen achter je schermpje, omdat je dat kleine shotje dopamine zo lekker vindt.
(Ik weet dat dit een achterhoedegevecht is, maar wie dit bezwaar niet onderkent, verwart vooruitgang met vrijbrief.)
Van herinnering naar exploitatie
Herinneren is per definitie onvolmaakt. Foto’s verbleken. Opnames kraken. Verhalen veranderen. En nee, het verleden was geen zwart-witfilm, geen gravure of olieverfschilderij. Maar dit waren wel de middelen om iets vast te leggen. Het materiaal zegt iets over het object zelf: het geeft waardevolle informatie, context.
AI haalt die context weg. Het polijst het verleden – en de dood! – tot iets consumeerbaars. Vaak precies wat de maker wil vertellen. Bijvoorbeeld een geromantiseerd beeld van vroeger (hallo PVV!). Of andere propaganda. Of wat goed werkt op LinkedIn, of in een marketingcampagne.
Ik zie zelfs musea en historische verenigingen AI-gegenereerde content gebruiken om een verhaal te vertellen. Content waarvan de modellen getraind worden met archiefbeelden van overleden mensen.
Er bestaat al zoiets als archiefmateriaal. Brieven. Interviews. Dagboeken. Foto’s. Stilte zelfs. Maar dat is blijkbaar niet genoeg. Het is te traag. Te weerbarstig. Te weinig engagement. AI-video’s en -afbeeldingen zijn dan blijkbaar een oplossing om beter je publiek te bereiken, maar je betaalt daar wel een prijs voor: je verliest je geloofwaardigheid, je autoriteit.
AI-video’s kunnen niet dienen als interpretatie van het verleden, het is buikspreken met een dode pop. Jij, de maker, bepaalt wat je de bezoeker, kijker, consument wil laten zien. Niet de geofferde mensen uit het verleden.
Respect vraagt om beperking, niet om meer pixels
Echte eerbied zit niet in technologische hoogstandjes, maar in terughoudendheid. In accepteren dat ook de doden recht hebben op hun rust. Dat hun stem stopt waar de opnames stoppen. Dat hun blik niet opnieuw kan worden gegenereerd zonder iets fundamenteels te schenden.
Of ze nu begraven zijn met de verwachting op wederopstanding of met een andere religieuze gedachte: de rust moet eerbiedigd worden. We hebben tal van regels op het gebied van onze omgang met de dood. Maar we zijn te langzaam, of gewoonweg te lui, om voor onszelf een antwoord te formuleren op de huidige ethische kwesties.
En het gaat het niet alleen om het letterlijk ‘laten bewegen’ van een foto van een overleden persoon of om het genereren van een heel nieuw beeld: ook voor inkleuren en upscaling van foto en film worden modellen getraind met archiefmateriaal van overledenen.
‘Maar het is goed bedoeld’
Dat is misschien wel het zwakste argument. Goede bedoelingen zijn geen ethische vrijstelling. Ze zijn vaak juist het excuus waarmee grenzen worden overschreden.
Niet alles hoeft immersief, realistisch of tot leven worden gewekt. Sommige dingen verdienen stilte of eerbied.
Laat de doden met rust! In Godsnaam! Zij hebben immers niets te winnen bij jouw innovatie. Alle winst, zij het cultureel, symbolisch, of financieel, ligt bij de levenden. Dus misschien is de juiste vraag niet: kan het? Maar: waarom durven we niet te stoppen?
Want elke AI-video of -foto waarin het verleden op een ‘realistische wijze’ wordt opgediend, zegt vooral dit over ons: dat we het verleden, en de dood, niet kunnen verdragen zonder eerst te manipuleren.
En dat is, hoe je het wendt of keert, een opgestoken middelvinger.
Lees ook:
- UNESCO, ‘New UNESCO report warns that Generative AI threatens Holocaust memory’, 18 juni 2024. (link)
Ik schreef al eerder iets over AI-gegenereerde afbeeldingen. Over het andere probleem van generatief upscaling en inkleuren, namelijk het verstoren van de informatiedrager, moeten we het een andere keer maar eens hebben.
En dan zijn er nog tal van goede ontwikkelingen, ook in de cultuursector, waarin handig gebruik van kunstmatige intelligentie wordt gemaakt. Bijvoorbeeld bij archivering, ontcijferen van handschriften, etc. Ook voor later?
Geef een reactie